Η Κυβέρνηση μας κλήθηκε να διαχειριστεί τη βαθύτερη συστημική κρίση που γνώρισε ο καπιταλισμός. Οποιαδήποτε αξιολόγηση του έργου της Κυβέρνησης δεν μπορεί να γίνει χωρίς να λαμβάνεται υπόψη αυτό το αναντίλεκτο γεγονός.
Ακόμη, όμως, και μέσα σε αυτές τις τόσο δύσκολες συνθήκες, το έργο της Κυβέρνησης περιλαμβάνει πολλά επιτεύγματα - και ποιοτικά και ποσοτικά - τα πιο σημαντικά από τα οποία θα παρουσιάσω στη σημερινή διάσκεψη. Τα χρονικά όρια της δημοσιογραφικής διάσκεψης δεν είναι αρκετά για να παρουσιαστούν όλα όσα έχουν γίνει. Ούτε και στόχος μου είναι να υπεισέλθω σε όλο το εύρος και το βάθος του έργου που έχει παραχθεί ή βρίσκεται σε εξέλιξη. Θα περιοριστώ στα πιο σημαντικά. Σημειώνω ότι οι Υπουργοί της Κυβέρνησης, στο επόμενο χρονικό διάστημα, θα προβούν στον απολογισμό του έργου των υπουργείων τους και η εικόνα τότε θα είναι ακόμη πιο αντιπροσωπευτική και ολοκληρωμένη.
Όπως ήδη έχω αναφέρει, η παγκόσμια οικονομική κρίση έπληξε την κυπριακή οικονομία και προκάλεσε πάρα πολλές δυσκολίες και προβλήματα. Η κρίση έθεσε ενώπιον της χώρας μας, όπως και ενώπιον πολλών άλλων χωρών, πολύ μεγάλα προβλήματα, προκλήσεις, διλήμματα, δυσκολίες και πιεστικές ανάγκες. Αυτές οι ανάγκες απέκτησαν διάρκεια λόγω του γεγονότος ότι η παγκόσμια κρίση αποδείχθηκε πολύ πιο μεγάλη σε εύρος και σε διάρκεια απ’ ό,τι προέβλεπαν ακόμη και οι πιο απαισιόδοξοι. Αυτή η διαρκής κρίση δημιουργεί νέες ανάγκες και συνεχώς υποχρεώνει σε λήψη μέτρων.
Η κρίση ανέτρεψε τα δημοσιονομικά δεδομένα των χωρών, μαζί και της δικής μας, και ανέδειξε διαρθρωτικά προβλήματα κα στρεβλώσεις δεκαετιών. Δημιούργησε μια διαφορετική κατάσταση από αυτή που υπήρχε πριν αναλάβουμε την προεδρία βάσει της οποίας διαμορφώθηκε το εκλογικό μας πρόγραμμα. Σε διάφορες περιπτώσεις, λόγω της κρισιακής κατάστασης, υποχρεωθήκαμε να αναθεωρήσουμε στόχους ή ακόμη και να επαναπροσδιορίσουμε προτεραιότητες. Θέλω, όμως, να τονίσω ότι ο βασικός κορμός, οι βασικοί προσανατολισμοί και οι στόχοι του προγράμματος μας παρέμειναν αναλλοίωτοι και με αποφασιστικότητα υλοποιούνται.
Πιο δίκαιη κοινωνία
Στο Πρόγραμμα μας καθορίσαμε ως κεντρικό στόχο της κοινωνικο-οικονομικής μας πολιτικής, τη δημιουργία μιας πιο δίκαιης κοινωνίας στα πλαίσια του παρόντος συστήματος. Δεν θέσαμε στόχο αλλαγής του συστήματος, αλλά τη διενέργεια προοδευτικών αλλαγών και τομών στην κοινωνία έτσι ώστε:
1. Να ενισχυθεί το κοινωνικό κράτος
2. Να προστατευθούν τα δικαιώματα των εργαζομένων
3. Να ενισχυθεί η οικονομία της χώρας επενδύοντας στην ανάπτυξη, για να μπορεί να εξυπηρετεί τις εύλογες ανάγκες των πολιτών.
4. Να εκσυγχρονιστεί ο δημόσιος και ευρύτερος δημόσιος τομέας για να είναι σε θέση καλύτερα και πιο ποιοτικά να εξυπηρετεί τους πολίτες.
5. Να γίνουν εκσυγχρονιστικές τομές στην κοινωνία για να μπορεί αυτή να ανταποκριθεί στις προκλήσεις του 21ου αιώνα.
Παρά τις δυσκολίες που νωρίς-νωρίς κληθήκαμε να αντιμετωπίσουμε, η Κυβέρνηση με μεγάλη αποφασιστικότητα προώθησε πολλά ζητήματα που περιλαμβάνονται στο Πρόγραμμα, πέρα από την επίλυση χρονιζόντων προβλημάτων που αντιμετώπιζε η κυπριακή κοινωνία. Η Κυβέρνηση μας:
• Παρέλαβε ένα εξαιρετικά πιεστικό πρόβλημα με το νερό - δεν είναι καθόλου υπερβολή να υποστηρίξουμε ότι η Κύπρος το 2008 βρέθηκε προ του φάσματος της δίψας - και το επίλυσε μια για πάντα ολοκληρώνοντας το πρόγραμμα αφαλατώσεων που είχε μείνει ημιτελές τα προηγούμενα χρόνια. Επιπρόσθετα, με τον ενιαίο φορέα υδάτων που δημιουργήσαμε, ξεπεράσαμε το πρόβλημα του κατακερματισμού εξουσιών και αρμοδιοτήτων και θέσαμε τις προϋποθέσεις για την ορθολογική διαχείριση των υδάτων.
• Η ανομβρία τεσσάρων χρόνων προκάλεσε μεγάλα προβλήματα και καταστροφές στους αγρότες. Η Κυβέρνηση εκταμίευσε 67 εκατομμύρια ευρώ για αποζημιώσεις επιπλέον των 60 εκατομμυρίων για μεταφορά νερού από την Ελλάδα.
• Παρέλαβε το πρόβλημα της βιωσιμότητας του Ταμείου Κοινωνικών Ασφαλίσεων και το επίλυσε επιτυγχάνοντας συμφωνία με τους κοινωνικούς εταίρους. Η βιωσιμότητα του Ταμείου έχει διασφαλιστεί μέχρι το 2048. Σημαντικό στοιχείο της Συμφωνίας είναι ο τακτικός έλεγχος της εξέλιξης του Ταμείου (κάθε τρία χρόνια) για έγκαιρη επισήμανση και διόρθωση πιθανών προβλημάτων. Η πρόσφατη αναλογιστική μελέτη έχει δείξει ότι παρά την πίεση που υφίσταται το Ταμείο λόγω των οικονομικών δεδομένων που δημιουργεί η κρίση, αυτό διατηρεί την προοπτική του.
• Παρέλαβε το πρόβλημα του συνταξιοδοτικού σχεδίου του δημόσιου τομέα και δρομολόγησε την επίλυση του με την ένταξη όλων των νεοεισερχομένων στη δημόσια υπηρεσία, στο Ταμείο Κοινωνικών Ασφαλίσεων.
• Παρέλαβε το πρόβλημα με τους έκτακτους υπαλλήλους του δημοσίου και το ρύθμισε. Από τη μια, τερματίστηκε η πολιτική πρόσληψης εκτάκτων υπαλλήλων έναντι κενών θέσεων - εκτός εξαιρέσεων. Από την άλλη, οι έκτακτοι υπάλληλοι αορίστου χρόνου παραμένουν στη δημόσια υπηρεσία μέχρι συνταξιοδότησης και αξιοποιούνται σε ευρύτερες κατηγορίες προσωπικού ανάλογα με τις ανάγκες και τη μισθολογική τους κλίμακα.
• Παρέλαβε το πρόβλημα με τα γεωργικά χρέη που για δεκαετίες απασχολούσε την κυπριακή κοινωνία και το διευθέτησε. Το συνολικό κόστος ανήλθε σε 35 εκατομμύρια ευρώ.
• Παρέλαβε έλλειμμα επαρκούς και σύγχρονου συστήματος δημόσιων συγκοινωνιών και δημιούργησε ένα σύγχρονο και ολοκληρωμένο σύστημα.
• Ενισχύσαμε και εκσυγχρονίσαμε το οδικό δίκτυο της Κύπρου δαπανώντας εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ.
Εφαρμόζοντας το πρόγραμμα διακυβέρνησης και παρά τις δυσκολίες της οικονομικής κρίσης, προωθήσαμε πάρα πολλά. Ενδεικτικά αναφέρω μερικά:
1. Στον χώρο της Παιδείας: η Κυβέρνηση προώθησε με αποφασιστικότητα την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση η οποία από θεωρία έγινε πράξη. Από τη σχολική χρονιά 2011-2012 το δημοκρατικό και ανθρώπινο σχολείο άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά, με τη σταδιακή εισαγωγή των νέων αναλυτικών προγραμμάτων – που αποτελεί την καρδιά της μεταρρύθμισης – σε σχολεία προδημοτικής, δημοτικής και μέσης εκπαίδευσης, καθώς και η εφαρμογή του νέου ωρολογίου προγράμματος στα δημοτικά σχολεία. Υλοποιήθηκαν οι δεσμεύσεις για αύξηση των δαπανών για την Παιδεία ως ποσοστό του ΑΕΠ στο 8%, για μείωση του ανώτατου αριθμού μαθητών κατά τμήμα στους 25 μαθητές σε όλες τις τάξεις της δημοτικής και μέσης εκπαίδευσης, για επέκταση των Ζωνών Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας και για εφαρμογή του θεσμού του Υπευθύνου Τμήματος σε όλες τις τάξεις. Λήφθηκε και προωθείται η απόφαση για ίδρυση Ιατρικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αναμένεται να δεχθεί τους πρώτους φοιτητές το 2013. Λήφθηκε, επίσης, απόφαση για ίδρυση και λειτουργία Μεταλυκειακών Ινστιτούτων Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης σε όλες τις Επαρχίες από το επόμενο ακαδημαϊκό έτος 2012-2013. Περαιτέρω, παραχωρήθηκε τελική άδεια λειτουργίας σε τρία Ιδιωτικά Πανεπιστήμια, ενώ εγκρίθηκε η εγγραφή ενός νέου Ιδιωτικού Πανεπιστημίου στη Λάρνακα στο σχετικό Μητρώο.
2. Στον τομέα του πολιτισμού: Υλοποιείται μια πολυδιάστατη πολιτιστική πολιτική, μέσα από την ανάπτυξη νέων πολιτιστικών θεσμών και υποδομών. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια ολοκληρώθηκε η κατασκευή του νέου Θεάτρου του ΘΟΚ και βρίσκονται στη διαδικασία ολοκλήρωσης οι διαδικασίες για τη δημιουργία της Ενιαίας Αρχής Πολιτισμού. Θεσμοθετήθηκε το Πρόγραμμα Ανάπτυξης Νέων Ταλέντων και αποφασίστηκε η δημιουργία Μουσείου και Αρχείου Λογοτεχνίας. Άρχισε τη λειτουργία του το Ίδρυμα Πολιτιστικής Δημιουργίας για Παιδιά και Νέους στη Λάρνακα ενώ υλοποιείται ο σχεδιασμός για τη δημιουργία του Πολιτιστικού Χωριού στη Λέμπα.
3. Στον τομέα της μαθητικής και φοιτητικής μέριμνας: υιοθετήθηκε το μέτρο της παραχώρησης χορηγίας σε όλους τους μαθητές της Β’ Γυμνασίου για την αγορά φορητού ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ταυτόχρονα, η Κυβέρνηση προώθησε και εφάρμοσε σειρά στοχευμένων μέτρων για στήριξη των φοιτητών που αντιμετωπίζουν σοβαρά κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα, ύψους 12 εκατομμυρίων ευρώ.
4. Στις εργασιακές σχέσεις: Ενισχύσαμε το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα της οργάνωσης και τη δυνατότητα διαπραγμάτευσης και συνομολόγησης συλλογικών συμβάσεων, πράγμα που σε άλλες χώρες καταργείται, δυστυχώς.
5. Για τους πρόσφυγες: Αναγνωρίζοντας ότι οι πρόσφυγες έχουν υποστεί τις μεγαλύτερες απώλειες από την τουρκική εισβολή και την κατοχή, η Κυβέρνηση μας υιοθέτησε διάφορα μέτρα και καινοτόμες ρυθμίσεις για τη βελτίωση, την αναβάθμιση και τον εμπλουτισμό της προσφυγικής πολιτικής, με στόχο την ουσιαστική και αποτελεσματική στήριξη του προσφυγικού κόσμου. Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής έχουμε υπερδιπλασιάσει τα κονδύλια που αφορούν στα στεγαστικά προγράμματα, αλλά και σε όλα τα άλλα μέτρα κοινωνικής αρωγής που απευθύνονται στους πρόσφυγες μας. Χαρακτηριστικά να αναφέρουμε ότι από τα €72 εκ. που κατά μέσο όρο διέθεταν κάθε χρόνο οι προηγούμενες Κυβερνήσεις για την κάλυψη των διαφόρων προγραμμάτων της προσφυγικής τους πολιτικής, εμείς αυξήσαμε αυτό το ποσό στα €150 εκ. το χρόνο. Αυξήσαμε την προκαταβολή και τις χορηγίες που παραχωρούνται για την αυτοστέγαση των εκτοπισθέντων. Επεκτείναμε τη βοήθεια που παραχωρείται για την επιδιόρθωση ή/και συντήρηση των κατοικιών. Παραχωρήσαμε τίτλους ιδιοκτησίας στους δικαιούχους. Παραχωρούμε οικόπεδο σε πρόσφυγες που διαμένουν σε τουρκοκυπριακή περιουσία και δεν μπορούν να πάρουν τίτλο ιδιοκτησίας. Δώσαμε λύσεις σε όσους δεν μπορούν να πάρουν τίτλο και με τρόπο που να μην αδικηθεί κανείς πρόσφυγας.
6. Για το θέμα των αγνοουμένων: Η Κυβέρνηση και εγώ προσωπικά συνεχίσαμε αδιάλειπτα να προσφέρουμε υλική και ηθική στήριξη σ’ αυτούς που ανέλαβαν το σημαντικό καθήκον της υλοποίησης του προγράμματος διερεύνησης της τύχης των αγνοουμένων. Απορρίπτουμε με βδελυγμία τις κατηγορίες που εκτοξεύτηκαν εναντίον του Προέδρου της Δημοκρατίας και της Κυβέρνησης για την ατυχή τροπή που πήραν τα πράγματα σχετικά με το πρόγραμμα ταυτοποίησης. Επειδή γνωρίζω από πρώτο χέρι και ζω τον πόνο των συγγενών των αγνοουμένων δεν επιτρέπω σε κανένα να εκμεταλλεύεται αντιπολιτευτικά αυτά τα πολύ λεπτά ζητήματα που αφορούν στο θέμα των αγνοουμένων.
7. Για τη στεγαστική πολιτική: Παρά τις οικονομικές πιέσεις η Κυβέρνηση επεξεργάστηκε και εφαρμόζει μια ολοκληρωμένη στεγαστική πολιτική. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής έχουν αυξηθεί σημαντικά τα ωφελήματα και οι χορηγίες που παρέχονται σε δικαιούχους πολίτες. Ταυτόχρονα, βελτιώθηκαν και επεκτάθηκαν τα κριτήρια συμμετοχής στα στεγαστικά προγράμματα και έτσι διευρύνθηκε ο αριθμός των δικαιούχων. Το Ενιαίο Στεγαστικό Σχέδιο και τα άλλα στεγαστικά προγράμματα, που απευθύνονται σε αυτόχθονες και εκτοπισμένους, συμβάλλουν πλέον ουσιαστικά στην επίτευξη της επιδίωξης κάθε κυπριακής οικογένειας για την απόκτηση ιδιόκτητης κατοικίας. Σε αυτά τα στεγαστικά σχέδια περιλαμβάνονται και αυτά της παροχής οικοπέδων σε προσφυγικές και χαμηλών εισοδημάτων οικογένειες, τα οποία η Κυβέρνηση επίσης έχει ενισχύσει. Από τη στεγαστική πολιτική της Κυβέρνησης μέχρι σήμερα ικανοποιήθηκαν πέραν των δεκαεπτά χιλιάδων οικογενειών, κυρίως νεαρά ζευγάρια.
8. Στον χώρο της υγείας: Για την υλοποίηση των στόχων που θέσαμε για παροχή ποιοτικά αναβαθμισμένης δημόσιας φροντίδας υγείας δημιουργήθηκαν νέες κλινικές (παιδογκολογική, μεταμοσχευτική κλινική) και προωθείται η δημιουργία άλλων. Επιπρόσθετα, η Κυβέρνηση έχει συνάψει Συμφωνίες με κορυφαίους ιατρούς του εξωτερικού για διενέργεια επεμβάσεων στην Κύπρο με στόχο τη μείωση του κόστους αποστολής στο εξωτερικό και την εισαγωγή τεχνογνωσίας στην Κύπρο.
Παράλληλα, για το 2012 προγραμματίζονται έργα για τη δημιουργία καρδιολογικών ακτινοθεραπευτικών κέντρων, δημιουργία καρδιοχειρουργικής κλινικής στο Γενικό Νοσοκομείο Λεμεσού, επέκταση του Γενικού Νοσοκομείου Λάρνακας και αναβάθμιση υπηρεσιών αιμοκάθαρσης σε όλες τις πόλεις. Επίσης προωθείται η δημιουργία της Ιατρικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Ετοιμάζεται μελέτη για την τιμολογιακή πολιτική για τα φάρμακα.
Για την προώθηση της εφαρμογής του Γενικού Σχεδίου Υγείας (ΓΕΣΥ), ολοκληρώθηκαν οι επαφές με όλους τους κοινωνικούς εταίρους. Γίνονται σχεδιασμοί για την προετοιμασία των δημόσιων νοσηλευτηρίων για να μπορούν αυτά να λειτουργούν πιο αποτελεσματικά σε περιβάλλον ΓΕΣΥ.
9. Για την Τοπική Αυτοδιοίκηση: Σε πολύ προχωρημένο στάδιο βρίσκεται η εφαρμογή του σχεδιασμού για τη μεταρρύθμιση του θεσμού της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Βασικός στόχος της αναδιοργάνωσης είναι η Τοπική Αυτοδιοίκηση να παρέχει υπηρεσίες που να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες των πολιτών, να έχει μειωμένο κόστος συντήρησης και λειτουργίας και να αναβαθμίζει τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας και του πολίτη.
10. Για το Περιβάλλον: Θέσαμε σε εφαρμογή ολοκληρωμένη περιβαλλοντική πολιτική. Συστατικά μέρη αυτής της πολιτικής είναι η νέα πολεοδομική και χωροταξική πολιτική η οποία επιφέρει ποιοτικές αλλαγές αφού υιοθετούνται διαφανείς και συμμετοχικές διαδικασίες. Είναι ακόμη η προώθηση συστήματος σύγχρονης και ορθολογικής διαχείρισης στερεών, κτηνοτροφικών και δημοτικών αποβλήτων, η προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, η ολοκληρωτική απαγόρευση της καλλιέργειας Γενετικά Τροποποιημένων Οργανισμών στη χώρα μας κ.α.
11. Τομέας ενέργειας: Η ανεύρεση φυσικού αερίου δημιουργεί προοπτικές μεγάλης και μακρόχρονης οικονομικής ανάπτυξης στην Κύπρο, από την οποία θα επωφεληθούν τόσο οι σημερινές όσο και οι επόμενες γενεές. Δεν θα ήταν υπερβολή να αναφέρουμε πως η ανεύρεση φυσικού αερίου αποτελεί το σημαντικότερο θετικό γεγονός στην πρόσφατη ιστορία της χώρας μας. Η ανεύρεση φυσικού αερίου διανοίγει νέους πρωτόγνωρους για τη χώρα μας ορίζοντες ανάπτυξης σε μια σειρά από τομείς, που πολλοί από αυτούς ξεφεύγουν των γνωστών αναγνωρισμένων πλαισίων και του μέχρι σήμερα παραδοσιακού μοντέλου ανάπτυξης της οικονομίας μας.
Η ανεύρεση φυσικού αερίου είναι αποτέλεσμα των προσεκτικά σχεδιασμένων, ορθά μεθοδευμένων και συγκροτημένων προσπαθειών. Αυτές άρχισαν εδώ και αρκετά χρόνια, με την οριοθέτηση της Αποκλειστικής Οικονομικής μας Ζώνης με τους γείτονες μας και είχαν ως αποκορύφωμα την υπογραφή της συμφωνίας με τη Noble Energy International και την απόφαση για την ερευνητική γεώτρηση που κατέληξε σε θετικό αποτέλεσμα. Η πολιτική που εφάρμοσε η Κυβέρνηση αποδείχθηκε πολύ αποτελεσματική στην αντιμετώπιση των τουρκικών προκλήσεων και αντιδράσεων και έφερε σύσσωμη τη διεθνή κοινότητα στο πλευρό της Κυπριακής Δημοκρατίας. Με τον ίδιο προσεκτικό τρόπο, την ίδια στοχευμένη και σοβαρή πολιτική, μακριά από μεγαλόστομες διακηρύξεις και δηλώσεις, προχωρούμε με τον Β΄ Γύρο Αδειοδότησης. Η κατάθεση συγκεκριμένων προτάσεων, αιτήσεων από μεγάλες εταιρείες και μεγάλες χώρες, μας βρίσκει απόλυτα ικανοποιημένους. Πέραν από την πολιτική που εφαρμόζεται στο κεφάλαιο του φυσικού αερίου, η Κυβέρνηση βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο διαμόρφωσης και καθορισμού ενός μακροπρόθεσμου στρατηγικού σχεδιασμού που θα περιλαμβάνει όλες τις πτυχές και όλους τους τομείς του κεφαλαίου ενέργεια.
Αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης
Όπως ήταν φυσιολογικό, η αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης αναδείχθηκε σε πρώτη προτεραιότητα της Κυβέρνησης μας.
Από την αρχή υιοθετήσαμε την προσέγγιση ότι η αντιμετώπιση της κρίσης θα πρέπει να γίνει με ένα τρόπο ισορροπημένο, όσο βέβαια επέτρεπαν οι συνθήκες και όσο ήταν δυνατό, χωρίς μονόπλευρα και μονομερή μέτρα. Δεν ακολουθήσαμε το μοντέλο, που πλατιά εφαρμόστηκε στην Ευρώπη και αλλού, της σκληρής λιτότητας και του ξηλώματος του κοινωνικού κράτους. Η λήψη μέτρων έγινε έπειτα από κοινωνικό διάλογο τηρώντας την παράδοση που αναπτύχθηκε στην Κύπρο, η οποία έχει συμβάλει πάρα πολύ στην ύπαρξη κοινωνικής και εργατικής ειρήνης. Δράττομαι της ευκαιρίας να πω ξανά ότι αυτή η πολιτική του κοινωνικού διαλόγου θα συνεχιστεί σίγουρα μέχρι το τέλος της δικής μας θητείας της δικής μας διακυβέρνησης.
Ακολουθήσαμε τη φιλοσοφία της στήριξης της ανάπτυξης. Τα δύο πρώτα οικονομικά πακέτα, ύψους σχεδόν 0.5 δισεκατομμυρίων, που εξαγγέλθηκαν τον Νοέμβριο του 2008 και τον Φεβρουάριο του 2009, είχαν αυτόν ακριβώς τον χαρακτήρα. Παράλληλα, στηρίξαμε το κοινωνικό κράτος και τις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Από τις πρώτες αποφάσεις της Κυβέρνησης ήταν για την ενίσχυση των χαμηλομεσαίων συνταξιούχων με την υιοθέτηση του πασχαλινού επιδόματος και του σχεδίου στήριξης των νοικοκυριών των συνταξιούχων με χαμηλά εισοδήματα.
Διαμορφώσαμε και προωθήσαμε πολιτικές εξυγίανσης της οικονομίας, επίλυσης διαχρονικών προβλημάτων και διόρθωσης στρεβλώσεων που κληρονομήθηκαν από το παρελθόν. Ιδιαίτερη προσοχή επιδεικνύουμε και λαμβάνουμε μέτρα για συγκράτηση των δαπανών στη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού. Για πρώτη φορά στα χρονικά της Κυπριακής Δημοκρατίας ο αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων μειώνεται, όταν για δεκαετίες ο αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων αυξανόταν κατά χίλια άτομα περίπου κάθε χρόνο. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της στατιστικής υπηρεσίας, λόγω των μέτρων που έχουν ληφθεί, ο αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων φέτος τον Απρίλιο σε σχέση με τον περσινό είναι μειωμένος κατά 1169 άτομα.
Έχουμε ισχυρή την άποψη ότι η πολιτική μας για στήριξη της ανάπτυξης, του κοινωνικού κράτους και της εξυγίανσης της οικονομίας, και η απόρριψη της σκληρής λιτότητας, δικαιώθηκε πλήρως. Ενώ στο εσωτερικό χλευαστήκαμε και κατηγορηθήκαμε από ορισμένους που μονίμως κριτικάρουν κάθε ενέργεια και απόφαση της Κυβέρνησης, γιατί λειτουργήσαμε με διαφορετική φιλοσοφία από αυτή που κυριαρχεί στην Ευρώπη, σήμερα εντείνονται οι φωνές και οι απόψεις στην ίδια την Ένωση ότι θα πρέπει να αναθεωρηθούν οι πολιτικές της σκληρής λιτότητας που δογματικά και κατ΄ αποκλειστικότητα εφαρμόστηκαν. Πολιτικές που έβαλαν την ευρωπαϊκή οικονομία σε ένα φαύλο κύκλο ύφεσης, μαζικής ανεργίας και φτώχειας και κοινωνικών αντιδράσεων. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν είχαμε κοινωνική αναταραχή, απεργίες διαρκείας και διαδηλώσεις διαμαρτυρίας. Αυτό οφείλεται στα ισορροπημένα και, υπό τις περιστάσεις, ήπια μέτρα που λάβαμε. Αυτό οφείλεται στο ότι ως Κυβέρνηση επιδεικνύουμε κοινωνική ευαισθησία και σεβόμαστε τον κοινωνικό διάλογο και τους κοινωνικούς εταίρους.
Οι κατηγορίες για δημιουργία ελλειμμάτων
Κατηγορηθήκαμε από την αντιπολίτευση ότι αδειάσαμε τα ταμεία του κράτους γιατί, τάχα, δίναμε αβέρτα κοινωνικές παροχές και προβαίναμε σε σπατάλες. Αυτό λέχθηκε και πρόσφατα. Και όταν πήραμε μέτρα για το αντίθετο, κατηγορηθήκαμε για κοινωνική αναλγησία. Κατ’ αρχήν θέλω να τονίσω ότι οι κατηγορίες περί δήθεν σπαταλών δεν ευσταθούν. Το γεγονός ότι στηρίξαμε το κοινωνικό κράτος, αυτό για εμάς αποτελεί τιμή.
Η αντιπολίτευση μας κατηγορεί επίσης ότι δήθεν η Κυβέρνηση είναι «άστοργη και ανάλγητη». Αυτή η αντίφαση στη ρητορική της αντιπολίτευσης ακυρώνει και καταρρίπτει τους ισχυρισμούς της. Δεν μπορεί να ισχύουν και τα δύο. Και κατ’ ακρίβειαν δεν ισχύει τίποτα. Η Κυβέρνηση δείχνει έμπρακτα κοινωνική ευαισθησία και ασκεί κοινωνική πολιτική η οποία βρίσκεται στα πλαίσια των δυνατοτήτων του κράτους. Χαρακτηριστικό της ορθολογικής και λελογισμένης κοινωνικής πολιτικής που ασκεί η Κυβέρνηση αποτελεί το γεγονός ότι προώθησε και υλοποίησε τη στόχευση των κοινωνικών παροχών, που ήταν αίτημα όλων των πολιτικών δυνάμεων έστω και αν κάποιοι μετά που υλοποιήθηκε αυτό το μέτρο, το χρησιμοποίησαν για να κατηγορήσουν την Κυβέρνηση ότι τάχα είναι αντιλαϊκή. Για την ιστορία, θέλω να σας επαναπληροφορήσω ότι το πρώτο έτος της διακυβέρνησης Τάσσου Παπαδόπουλου το ΑΚΕΛ είχε θέσει το θέμα της στόχευσης των κοινωνικών παροχών και ευρύτερα των πολιτικών που αφορούν έξοδα με κοινωνικό χαρακτήρα, φτάσαμε πολύ κοντά όμως τελικά ένεκα της συμπεριφοράς ορισμένων κομμάτων όλη αυτό ναυάγησε.
Η στόχευση των κοινωνικών παροχών, είναι ακόμη μια πολύ σημαντική απόφαση της Κυβέρνησης που συμβάλλει στην εξυγίανση και τον εξορθολογισμό της οικονομίας και της κοινωνικής πολιτικής. Διά μέσου της στόχευσης το κράτος στηρίζει αυτούς που πραγματικά έχουν ανάγκη.
Από τα πλεονάσματα, που ειρήσθω εν παρόδω ήταν συγκυριακά πλεονάσματα θυμίζω ότι στα ταμεία του κράτους έπεσαν πάνω από 250 εκ. λίρες από τη φορολογική αμνηστία, βρεθήκαμε με ελλείμματα όχι λόγω της άσκησης κοινωνικής πολιτικής, αλλά λόγω της δραματικής μείωσης των εσόδων του κράτους ένεκα της οικονομικής κρίσης, που οδήγησε στη διαφοροποίηση των δημοσιονομικών δεδομένων. Το κράτος έχασε από το 2008 έσοδα της τάξης ενός δισεκατομμυρίου διακοσίων εκατομμυρίων ευρώ. Και αυτά βεβαίως εκείνοι που θέλουν απλώς να ασκούν κριτική χάριν της κριτικής τα αφήνω στην άκρη. Δεν τα λαμβάνουν υπόψη. Λαμβάνουν υπόψη μόνο τα έξοδα.
Επιπρόσθετα, τα μέτρα στήριξης και ανάπτυξης αύξησαν τα έξοδα. Το 2009, όταν η ευρωζώνη εισερχόταν σε φάση ύφεσης η ΕΕ είχε ζητήσει τη στήριξη της ανάπτυξης από τα κρατικά ταμεία, ανεξαρτήτως των δημοσιονομικών δεικτών. Σημειώνω ότι στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η μεγάλη πλειοψηφία των χωρών της ευρωζώνης από τα πλεονάσματα πέρασε στα ελλείμματα, λόγω της επεκτατικής πολιτικής που ακολουθήθηκε στην οικονομία.
Ακόμη και σήμερα από δημοσιονομικής άποψης, η Κύπρος βρίσκεται σε πολύ καλύτερη θέση από πολλές χώρες της ευρωζώνης και της ΕΕ. Οι σημερινοί δημοσιονομικοί δείκτες της οικονομίας μας είναι καλύτεροι από αυτούς του 2003, όταν δεν υπήρχε κρίση. Χαρακτηριστικά σημειώνω ότι τότε το δημοσιονομικό χρέος της Κύπρου ήταν 70% και το δημοσιονομικό έλλειμμα της τάξης της 6.6%. Αυτό το γεγονός εμείς δεν το χρησιμοποιούμε ως άλλοθι για να μην λαμβάνουμε μέτρα. Αντίθετα! Από την άλλη, όμως, δεν μπορεί να ισοπεδώνονται τα πάντα και να αναπτύσσεται μια ακατάσχετη κινδυνολογία που τελικά δυσφημίζει την οικονομία της χώρας μας στο εξωτερικό και προκαλεί πανικό και κακή ψυχολογία στο εσωτερικό, που είναι ό,τι χειρότερο.
Κατάσταση της οικονομίας
Πολύς λόγος γίνεται για την κατάσταση της οικονομίας. Από την αρχή σχεδόν της κρίσης ορισμένοι της αντιπολίτευσης, αλλά και της τότε συμπολίτευσης, είχαν αρχίσει να κινδυνολογούν για την κατάσταση της οικονομίας και να προβλέπουν ότι η Κύπρος θα αναγκαστεί να μπει στον μηχανισμό στήριξης.
Βασικό στοιχείο αυτής της κινδυνολογίας αποτελούν οι κατηγορίες που εκτοξεύουν σε βάρος της Κυβέρνησης για προβλήματα και στρεβλώσεις της οικονομίας, που δεν είναι αποτέλεσμα της πολιτικής της, αλλά αποτέλεσμα πολιτικών που ακολουθήθηκαν για δεκαετίες.
Προβλήματα όπως το μεγάλο μέγεθος του κρατικού μηχανισμού, το λειτουργικό κόστος αλλά και φαινόμενα κακοδιαχείρισης, η γραφειοκρατία και οι νοοτροπίες που διαμορφώθηκαν μέσα από τις δεκαετίες, τα προνόμια που παραχωρήθηκαν σε ομάδες δημοσίων υπαλλήλων, η χαμηλή παραγωγικότητα κ.ά. τα οποία με ιδιαίτερη οξύτητα ανέδειξε η παγκόσμια οικονομική κρίση, επιχειρείται να φορτωθούν σε αυτή την Κυβέρνηση. Και όχι μόνο! Με πρόσχημα τα κακώς έχοντα στον δημόσιο και ευρύτερο δημόσιο τομέα – και γενικότερα στην οικονομία – οι ίδιες δυνάμεις προσπάθησαν να ακυρώσουν κεκτημένα των εργαζομένων και να αλλάξουν τον χάρτη των εργασιακών σχέσεων.
Επιχειρήθηκε η ενοχοποίηση των δημοσίων υπαλλήλων συλλήβδην για τα προβλήματα της οικονομίας. Έγινε προσπάθεια να στραφούν οι εργαζόμενοι του ιδιωτικού τομέα εναντίον των εργαζομένων στον δημόσιο τομέα. Καταβλήθηκε προσπάθεια να δυσφημιστεί το συνδικαλιστικό κίνημα σαν μια από τις πηγές των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η οικονομία, με δηλώσεις του τύπου: «Είναι ο Κυρίτσης και ο Μωυσέως που καθορίζουν την οικονομική πολιτική της Κυβέρνησης».
Παρά την περιρρέουσα ατμόσφαιρα που εν μέρει δημιουργήθηκε, η Κυβέρνηση με ισορροπημένο τρόπο αντιμετώπισε τα προβλήματα και δεν δέχθηκε να αλλάξει τον εργασιακό χάρτη και να φορτώσει μονομερώς τα βάρη της κρίσης στους εργαζόμενους, παρά τις μεγάλες πιέσεις που δέχτηκε.
Τα δημοσιονομικά μέτρα που λήφθηκαν από την Κυβέρνηση απέδωσαν καρπούς και βοήθησαν σε σημαντικό βαθμό να αντιμετωπίσουμε τις δημοσιονομικές προκλήσεις. Με τα μέτρα αυτά εκπληρώσαμε τους δημοσιονομικούς στόχους που θέσαμε το 2010 και με τους οποίους είχαμε δεσμευτεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κλείσαμε τη χρονιά αυτή με δημοσιονομικό έλλειμμα 5.3% από στόχο 6%, όταν κόμματα και πολιτικοί της αντιπολίτευσης προέβλεπαν 7% και 8% έλλειμμα και συνεχώς δήλωναν ότι η Κύπρος θα μπει στον μηχανισμό στήριξης. Προέβλεπαν, επίσης, ότι ο ρυθμός ανάπτυξης θα ήταν αρνητικός ενώ πετύχαμε ρυθμό ανάπτυξης 1%.
Το 2008 – 2010 οι δείκτες της οικονομίας μαρτυρούν ότι τα μέτρα που έλαβε η Κυβέρνηση, και τα οποία η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χαρακτήρισε ως έγκαιρα και στοχευμένα (“targeted and on a timely basis”), απέδωσαν καρπούς. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι στην περίοδο αυτή η Κύπρος διατήρησε τον τρίτο ψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης στην ευρωζώνη και το δημόσιο χρέος είχε αυξηθεί μόνο κατά τρεις μονάδες σε σχέση με αντίστοιχη αύξηση είκοσι μονάδων στην ευρωζώνη.
Το 2011 εισήλθαμε με αισιοδοξία σε αυτό τον χρόνο ότι θα αφήναμε πίσω για τα καλά την ύφεση και τα προβλήματα που αυτή προκαλούσε. Δυστυχώς, τρεις βασικοί λόγοι όχι μόνο δεν μας επέτρεψαν να εκπληρώσουμε τις προσδοκίες μας, αλλά επιδείνωσαν σοβαρά την κατάσταση της οικονομίας.
Πρώτος λόγος αποτέλεσε η επιδείνωση της κατάστασης της ευρωπαϊκής οικονομίας και ειδικά της ευρωζώνης. Ενώ το 2010 είχαν αρχίσει να διαφαίνονται σημάδια ανάκαμψης, μέσα στο 2011 η ευρωπαϊκή οικονομία επέστρεψε σε ύφεση, με αρνητικές συνέπειες και στην κυπριακή οικονομία.
Δεύτερος λόγος αποτέλεσε η παραπέρα επιδείνωση της κρίσης στην Ελλάδα, που συμπαρασύρει την κυπριακή οικονομία λόγω της μεγάλης έκθεσης των κυπριακών τραπεζών σε ομόλογα του ελληνικού δημοσίου και σε ιδιωτικά δάνεια.
Ο τρίτος λόγος είναι το ατυχές γεγονός της έκρηξης στο Μαρί, που πέραν των υλικών ζημιών προκάλεσε την απώλεια ανθρωπίνων ζωών για την οποία εκφράζω για ακόμη μια φορά τη βαθιά μου θλίψη. Η καταστροφή του ηλεκτροπαραγωγού σταθμού στο Βασιλικό κόστισε στην οικονομία περίπου 1% του ΑΕΠ αλλά και μεγάλη ταλαιπωρία στους πολίτες.
Η έκθεση των κυπριακών τραπεζών στην Ελλάδα αποτελεί την κύρια και βασική αιτία για τις συνεχείς υποβαθμίσεις της Κύπρου από οίκους αξιολόγησης που οδήγησαν στο κλείσιμο των αγορών για τη χώρα μας, γεγονός που της αποστερεί τη δυνατότητα για εξωτερικό δανεισμό. Μέχρι τώρα βρήκαμε τρόπους για εξωτερικό δανεισμό και εργαζόμαστε προς αυτή την κατεύθυνση και σ’ αυτή τη συγκυρία.
Όσοι αμφισβητούν αυτό το γεγονός – και δυστυχώς υπάρχουν αυτοί που συνεχώς και επίμονα προσπαθούν να φορτώσουν τις ευθύνες στην Κυβέρνηση, όπως κάνουν και για κάθε πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Κύπρος – ας ρίξουν μια ματιά στην τελευταία έκθεση των Moody’s. Αυτή η Έκθεση αποκλειστικά και μόνο αναφέρεται στην κατάσταση του τραπεζικού συστήματος της Κύπρου για τις υποβαθμίσεις της Κύπρου ενώ, παράλληλα, αναγνωρίζει τη σημασία των δημοσιονομικών μέτρων που έχουν ληφθεί από την Κυβέρνηση, τα οποία περιλαμβάνουν «μεγαλύτερες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις απ’ ό,τι αρχικά ανέμενε», όπως σημείωσε η Έκθεση του Οίκου.
Αν το κλείσιμο των αγορών οφειλόταν στα δημοσιονομικά δεδομένα, τότε η Κύπρος δεν θα κατόρθωνε τον Νοέμβριο του 2010 να δανειστεί μακροπρόθεσμα (για πέντε χρόνια) ένα δισεκατομμύριο ευρώ από ξένους επενδυτές με το εξαιρετικά χαμηλό επιτόκιο ύψους 3.84%. Αυτό και μόνο δείχνει ξεκάθαρα ότι οι ξένες αγορές είχαν εμπιστοσύνη στην οικονομική πολιτική της Κυβέρνησης.
Εμείς, ποτέ δεν εφησυχάσαμε ούτε και μείναμε παθητικοί μπροστά στις προκλήσεις και τις ανάγκες που δημιουργεί το ασταθές, αρνητικό οικονομικό περιβάλλον που υπάρχει διεθνώς. Θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι στις 24 Ιανουαρίου 2012 το Συμβούλιο Υπουργών Οικονομικών (Ecofin) των κρατών-μελών της Ε.Ε. έκρινε ότι η Κύπρος «έλαβε αποτελεσματικά μέτρα για τη διόρθωση του ελλείμματος εντός των χρονικών ορίων που είχαν τεθεί (από το Συμβούλιο)». Δυστυχώς, για όλους αυτούς που απλά επιδιώκουν να κάνουν αντιπολίτευση για χάριν της αντιπολίτευσης, τα όσα θετικά λένε οι ξένοι για την κυπριακή οικονομία, δεν μετρούν. Τα προσπερνούν και τα διαγράφουν λες και δεν υπάρχουν. Εξαφανίζουν τα θετικά και υπερπροβάλλουν τα αρνητικά. Αυτή όχι μόνο δεν είναι εποικοδομητική αντιπολίτευση, αλλά αδικεί τη χώρα και τον λαό μας. Χθες ακόμη ο Martin Schulz είπε ότι ο τρόπος που αντιμετωπίζει την κρίση και ο τρόπος που εφαρμόζει κοινωνικοοικονομική πολιτική η Κυβέρνηση μας είναι υποδειγματική για όλες τις χώρες της Ευρώπης. Είχε κανένα ιδιαίτερο λόγο ο Martin Schulz να πει κάτι που δεν πίστευε; Σας διαβεβαιώ ότι δεν τον κάλεσα να το πει.
Ανεργία
Η πιο σημαντική επίπτωση από την οικονομική κρίση είναι η αύξηση της ανεργίας στην Κύπρο και ειδικότερα της μακροχρόνιας ανεργίας και της ανεργίας ανάμεσα στους νέους. Βάσει των στοιχείων εγγεγραμμένης ανεργίας του Μαρτίου 2012, ο αριθμός των ανέργων έφτασε τα 37440 άτομα. Το 30% των ανέργων είναι μη Κύπριοι. Παρά τα ποσοστά της ανεργίας, η Κύπρος εξακολουθεί να είναι δημοφιλής προορισμός αναζήτησης εργασίας από κοινοτικές χώρες. Ότι και αν σημαίνει αυτό. Η δραστική ανατροπή της ανεργίας μπορεί να επέλθει μόνο με σταθερή θετική οικονομική ανάπτυξη, κάτι για το οποίο η Κυβέρνηση εργάζεται οργανωμένα και στοχευμένα. Επιπρόσθετα, για την αντιμετώπιση της ανεργίας αναπτύξαμε προγράμματα και αναλάβαμε συγκεκριμένες ενέργειες προς δύο κυρίως κατευθύνσεις:
1. Υποβοήθηση της ένταξης ανέργων στην απασχόληση
2. Καλύτερος έλεγχος της αγοράς για πάταξη της αδήλωτης εργασίας. Βέβαια σε αυτό έχουμε δρόμο να κόψουμε χρειάζεται ακόμη πολλή δουλειά.
Αξιοποιώντας πόρους από τον κρατικό προϋπολογισμό, τον προϋπολογισμό της Αρχής Ανάπτυξης Ανθρώπινου Δυναμικού και κοινοτικούς πόρους, παραχωρήσαμε στοχευμένα κίνητρα σε επιχειρήσεις για πρόσληψη ανέργων. Από το 2009 μέχρι και το τέλος του 2011 τοποθετήθηκαν σε θέσεις εργασίας πέραν των 8500 ανέργων. Ένα μεγάλο ποσοστό αυτών των θέσεων εργασίας καταλήφθηκε από νέους μέχρι 25 ετών και άτομα με πανεπιστημιακή μόρφωση. Πρόσφατα, η Κυβέρνηση ενέκρινε νέο σχέδιο παροχής κινήτρων προς επιχειρήσεις για πρόσληψη νέων μέχρι 29 ετών και ανέργων με ανεργία πέραν των επτά μηνών.
Σχετικά με την πάταξη της αδήλωτης εργασίας ανάμεσα στα διάφορα μέτρα που έχουν ληφθεί, σημειώνω την εισαγωγή εντύπου δήλωσης εργοδότησης, τον αποκλεισμό από συμβάσεις του δημοσίου εργοδοτών που εργοδοτούν παράνομα, την αύξηση των ποινών για παράνομη εργοδότηση, την υιοθέτηση πρόνοιας στις δημόσιες συμβάσεις για να είναι υποχρεωμένος ο επιτυχών προσφοροδότης στις δημόσιες υπηρεσίες απασχόλησης για κάλυψη των πρόσθετων αναγκών του σε προσωπικό.
Πώς προχωρούμε με την οικονομία:
Όπως έχω αναφέρει πιο πάνω, το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η οικονομία μας είναι η έκθεση των κυπριακών τραπεζών στην ελληνική οικονομία και η ανάγκη που έχει προκύψει για ανακεφαλαιοποίησή τους μετά την απομείωση του ελληνικού χρέους. Η ανακεφαλαιοποίηση είναι πρώτιστα θέμα και ευθύνη των ιδίων των τραπεζών, οι οποίες φέρουν μεγάλες ευθύνες γιατί με τις αποφάσεις τους εξέθεσαν σε υπερβολικό ρίσκο τις τράπεζες και κατ’ επέκταση την κυπριακή οικονομία. Μεγάλες ευθύνες για την κατάσταση φέρει και η εποπτική αρχή, η Κεντρική Τράπεζα, η οποία πλημμελώς άσκησε τον εποπτικό της ρόλο και άφησε τις τράπεζες να εκτεθούν σε αυτό τον μεγάλο κίνδυνο που αντιμετωπίζουν.
Ευθύνες, λοιπόν, υπάρχουν και θα πρέπει να αποδοθούν. Τούτη την ώρα βεβαίως, αυτό που προέχει είναι να στηριχθεί η προσπάθεια για ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών και προς αυτή την κατεύθυνση εργάζεται η Κυβέρνηση σε συνεργασία με την Κεντρική Τράπεζα. Η έκδοση διατάγματος για στήριξη της Λαϊκής Τράπεζας είναι απόφαση που εντάσσεται στο πλαίσιο της προσπάθειας για ανακεφαλαιοποίηση.
Από την άλλη, η Κυβέρνηση συνεχίζει το πρόγραμμα εξυγίανσης της οικονομίας και επίλυσης διαχρονικών διαρθρωτικών προβλημάτων, με δημοσιονομική πειθαρχία αλλά και κοινωνική ευαισθησία, στηρίζοντας παράλληλα την ανάπτυξη.
Αγαπητοί φίλοι, αγαπητές φίλες,
Μέχρι την ολοκλήρωση της θητείας της διακυβέρνησης μας έχουν απομείνει εννιά μήνες. Η Κυβέρνηση και εγώ προσωπικά ως εκλελεγμένος Πρόεδρος της Δημοκρατίας θα συνεχίσουμε να δίνουμε όλες μας τις δυνάμεις όπως κάναμε από την αρχή της θητείας μας για την υλοποίηση του Προγράμματος Διακυβέρνησης. Στόχος μας η συνέχιση της πολιτικής μας για τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας μας έτσι ώστε αυτή να μπορεί να εξυπηρετεί τον απλό άνθρωπο και τις εύλογες ανάγκες του. Παρόλο που η διάσκεψη αυτή αφορά την εσωτερική διακυβέρνηση θέλω να επαναβεβαιώσω τη θέληση μας και την αταλάντευτη απόφαση μας να συνεχίσουμε τις συνομιλίες για λύση του κυπριακού προβλήματος μέχρι την τελευταία στιγμή της θητείας μας εάν και εφόσον βέβαια η Τουρκία και η τουρκοκυπριακή πλευρά επιθυμούν ή δείξουν καλή θέληση.
Σας ευχαριστώ θερμά.
