Ομιλία της
ΓΔ του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού
κας Αίγλης
Παντελάκη σε εκδήλωση για τη Γιορτή των Γραμμάτων
Σύμφωνα με ένα ευφυές λογοπαίγνιο η
ψυχή του πολιτισμού είναι ο πολιτισμός της ψυχής. Αν αυτό αληθεύει, τότε η
σημερινή γιορτή είναι η ψυχή της ψυχής του δικού μας πολιτισμού. Οι Τρεις
Ιεράρχες, των οποίων την κοινή μνήμη τιμά η Εκκλησία μας, αποτελούν την ψυχή,
δηλαδή τη βαθύτερη και ουσιαστικότερη αλήθεια του παιδευτικού έργου, που σήμερα
επιτελούμε.
Τιμούμε σήμερα, ως πράξη αυτοσυνειδησίας, μέσα από την οποία
επιβεβαιώνουμε τις διαχρονικές μας αξίες και παραδόσεις, τους Τρεις Μεγίστους
Πατέρες της Εκκλησίας μας, οι οποίοι ξεχώρισαν ως φωτεινό παράδειγμα στη
συλλογική συνείδηση όλων μας όχι μόνο μέσα από τη δράση και τα συγγράμματά τους,
αλλά, πρωτίστως, μέσα από το ήθος τους ως ελεύθερα στοχαζόμενων ανθρώπων.
Ο
κάθε ένας που θέλει σε βάθος να μελετήσει το έργο τους, μένει έκθαμβος μπροστά στην επικαιρότητα του λόγου τους και
στη διαχρονικότητα των γραπτών τους. Αναθρεμμένοι με ήθος και ευγένεια,
σπουδασμένοι στα καλύτερα κέντρα της γνώσης και μεγαλωμένοι αναπνέοντας
αδιάλειπτα τον ευαγγελικό λόγο, οι Τρεις Ιεράρχες δεν διστάζουν να μιλήσουν
ανοιχτά, να καταγγείλουν τους υπεύθυνους των συγκρούσεων και των πολέμων, αλλά
και την πλεονεξία των πλουσίων, που έχει σαν συνέπεια την ανισοκατανομή των
αγαθών και τις κοινωνικές συγκρούσεις.
Με
θάρρος και τόλμη όρθωσαν το ανάστημά τους απέναντι σε όσους περιφρονούσαν τους
ελάχιστους αδελφούς, ενώ ήταν ταγμένοι στην ιερή αποστολή να τους συντρέξουν και
να τους διακονήσουν. Μα δεν έπεσαν στην παγίδα να περιοριστούν σε φλογερά
κηρύγματα κρίνοντας αφ’ υψηλού τους άδικους και παρηγορώντας τους αδικημένους.
Αναμετρήθηκαν με την ανθρώπινη δυστυχία, απαλύνοντας τον πόνο του πλησίον και
σκύβοντας ταπεινά, ζωσμένοι οι ίδιοι αυτοί Ιεράρχες το λέντιον.
Στη
μαρτυρική βίωση του Ευαγγελίου εφάρμοσαν τη γνώση τους και καλλιέργησαν τα
πνευματικά τους τάλαντα. Και κάτι επίσης πολύ σημαντικό που σημαδεύει το βίο και
των τριών: Η απάρνηση του πλούτου. Ως γόνοι και οι τρεις αριστοκρατικών
οικογενειών, εφάρμοσαν πλήρως και χωρίς αναστολές ή ενδοιασμούς το «Ει θέλεις τέλειος είναι, ύπαγε πώλησόν σου
τα υπάρχοντα και δος πτωχοίς» .
Πόση αγωνία και πάθος στα λόγιά τους που όσο κι αν προσπαθήσει κανείς δεν
μπορεί να συλλέξει τα σπουδαιότερα από αυτά, αφού δεν μπορούν να διακριθούν σε
σπουδαία και μη. Ακούμε και σήμερα τον Χρυσόστομο να καταδικάζει με δριμύτητα
την κοινωνική αδικία τώρα που η οικονομική κρίση κτυπά με τη σειρά τις κοινωνίες
της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως και τη δική μας: «… ο Θεός από την αρχή δεν έκανε
τον έναν πλούσιο και τον άλλο φτωχό, αλλά έδωσε σε όλους την ίδια γη. Από πού,
λοιπόν, -ερωτάν- εσύ μεν έχεις τόσα και ο άλλος ούτε μια χούφτα γης;» Και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος γράφει για
την έμπρακτη βοήθεια : «Γίνε στον γείτονά σου πιο πολύτιμος με την
αγάπη, γίνε στον δυστυχισμένο Θεός, με το να μιμείσαι την αγάπη του Θεού… Τον
Χριστό να επισκεφθούμε, τον Χριστό να υπηρετήσουμε, τον Χριστό να θρέψουμε, τον
Χριστό να ντύσουμε, τον Χριστό να περιμαζέψουμε, τον Χριστό να
τιμήσουμε…».
Τέτοιοι υπήρξαν οι τρεις φωστήρες της τρισηλίου θεότητος που τιμούμε
σήμερα: Φωτεινές προσωπικότητες με διαχρονική λάμψη, πάντα σύγχρονοι με καυστική
γλώσσα και ελεγκτική διάθεση στα κακώς κείμενα. Συνδύασαν αρμονικά και ειλικρινά
το κήρυγμα με την πράξη, την ανθρώπινη σοφία με τη θεολογία, τη φιλανθρωπία με
την κοινωνική δικαιοσύνη, την ποιμαντική διακονία με την κριτική των ηγεμόνων
και πολιτικών αρχόντων.
Οι τρεις
Ιεράρχες έζησαν τον 3ο και 4 ο αιώνα μ.Χ.. Και οι τρεις
ήταν παιδιά πλούσιων οικογενειών ευγενικής καταγωγής. Σπούδασαν στα καλύτερα
πανεπιστήμια της εποχής τους και κατέστησαν ξακουστοί, σε όλη την Αυτοκρατορία
για την εξαίρετη παιδεία τους. Εκεί, όμως που οι τρεις Ιεράρχες, πραγματικά,
διέπρεψαν ήταν στα πεδία της Θεολογίας, της Παιδείας και των Ανθρωπιστικών
Επιστημών. Οι λόγοι τους είναι πραγματικά μνημεία θεολογικής και παιδαγωγικής
οξυδέρκειας. Καταξιώνουν το ανθρώπινο πρόσωπο, συνδέοντάς το με τον Δημιουργό
και δίνοντάς του αιώνια προοπτική.
Ο
Μέγας Βασίλειος μετά από εξαιρετικές σπουδές αφιερώνει τον εαυτό του στην
Εκκλησία, αναλώνοντας τη ζωή του στην υπηρεσία του Θεού και του ανθρώπου. Υπήρξε
κάτοχος όλων των επιστημών της εποχής του, όπως ομολογεί ο Έρασμος της
Αναγέννησης και έτσι, με τον τρόπο αυτό, κουβαλούσε τον Ελληνισμό στη σάρκα του.
Χειροτονείται επίσκοπος στην Καισάρεια και διαθέτει ολόκληρη την περιουσία του
σε αναρίθμητα έργα αγάπης. Κτίζει τη Βασιλειάδα με φτωχοκομεία, ξενώνες,
γεροκομεία, ορφανοτροφεία, νοσοκομεία. Μια πολιτεία αγάπης γεννιέται σε έναν
κόσμο που τόσο την αποζητούσε.
Ο
Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, αφού απέρριψε θέση καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της
Αθήνας, στρατεύεται στην υπηρεσία της Εκκλησίας κι από τη θέση του επισκόπου
αντιμετωπίζει αποτελεσματικά την αίρεση του Αρείου, που τότε απειλούσε συθέμελα
ολόκληρο το οικοδόμημα της Εκκλησίας. Η ευρύτατη φιλοσοφική του κατάρτιση, σε
συνδυασμό με την αγιότητα της ζωής του, τού επιτρέπουν να ντύσει με λέξεις την
εμπειρία του μυστηρίου του Θεού. Για αυτό και τιμήθηκε από την Εκκλησία με το
προσωνύμιο «Θεολόγος».
Ο
Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος γεννήθηκε στα μέσα του 4 ου αιώνα και
διακρινόταν για τη χαρισματική ευγλωττία του. Με πολύχρονες σπουδές καλλιέργησε
τη ρητορική ικανότητά του και την εμπλούτισε με ποικιλία γνώσεων. Χειροτονείται
ιερέας κι αργότερα αναδεικνύεται αρχιεπίσκοπος Κων/πόλεως. Η μεγάλη του
περιουσία διαμοιράζεται στους φτωχούς, ενώ ο ίδιος ζει ασκητικά και φτωχικά. Τα
κηρύγματα του Ιωάννη είναι πόλοι έλξης για χιλιάδες ανθρώπους, οι οποίοι στο
πρόσωπό του συναντούν τον πατέρα, τον προστάτη, τον φίλο, τον αδελφό. Οι ομιλίες
του, κείμενα άφθαστης λογοτεχνικής αξίας και απαράμιλλης θεολογικής ανάλυσης,
αγγίζουν τις ψυχές των ανθρώπων, γιατί ήταν απαυγάσματα προσωπικών εμπειριών. Ο
Χρυσόστομος ήταν πράος και αγαθός. Όταν βρισκόταν όμως αντιμέτωπος με την
υποκρισία και την αδικία δεν σιωπούσε. Έγραψε λοιπόν στην Αυτοκράτειρα Ευδοξία
«Αν ο Θεός σου έδωσε Βασιλικό σκήπτρο,
σου το έδωσε για να απονείμει παντού δικαιοσύνη»
.
Μέσα λοιπόν από το φακό της διαχρονικής αλήθειας των βιωμάτων των Τριών
Ιεραρχών, θα πρέπει να εξετάσουμε και το άλλο σκέλος της σημερινής γιορτής.
Γιορτάζοντας, ταυτόχρονα, σήμερα την Ημέρα της
Ελληνικής Παιδείας και των Ελληνικών Γραμμάτων, τιμούμε και μνημονεύουμε
όλους όσοι υπηρέτησαν τα γράμματα, τους
δασκάλους του Γένους, τους επώνυμους και ανώνυμους εκπαιδευτικούς και όλους τους
άλλους που πρόσφεραν με οποιοδήποτε τρόπο στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων
και που αντίκρισαν το έργο της διαπαιδαγώγησης ως λειτούργημα και ηθική
υποχρέωσή τους. Στην ιερή μνήμη όλων αυτών των ακάματων υπηρετών της παιδείας,
στρέφουμε ευγνωμονούντες σήμερα τη σκέψη και κλίνουμε ευλαβικά το γόνυ.
Τι είναι
όμως εκείνο που χαρακτηρίζει την παιδεία που μας παρέδωσαν οι Τρεις Μεγάλοι
Πατέρες του Χριστιανισμού; Η παιδεία, λέει ο Μέγας Βασίλειος, πρέπει να
εξυπηρετεί τον προορισμό του ανθρώπου. Η παιδεία που μορφώνει τον όλον άνθρωπο,
που αντλεί το περιεχόμενό της, από την βεβαιότητα της παρουσίας του Θεανθρώπου
στη γη και από τη δυνατότητα του ανθρώπου να προσλάβει μέσα από την ελευθερία
του τον Θεό και να γίνει δεκτικός της χάριτός του.
Κινείται και
αναπτύσσεται μέσα σε αυτήν τη δυαδική σχέση ζωής που εξισορροπεί τις φυσικές
δυνάμεις του ανθρώπου με το πνεύμα. Αυτό είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της
ταυτότητας του ελληνορθόδοξου Ρωμιού. Οι Τρεις Ιεράρχες κατάφεραν τη σύζευξη του
Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας. Η
παιδεία των Τριών Ιεραρχών δεν είναι, λοιπόν, απλά ανθρωπιστική, αλλά συνιστά
υπέρβαση του ανθρωπισμού.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα της παιδείας που μας κληροδότησαν είναι η
καλλιέργεια του αυτοσυναισθήματος. Είναι η συνειδητοποίηση από τη μια μεριά της
μικρότητας που πρέπει να αισθάνεται ο άνθρωπος λόγω της φυσικής φθοράς του και
από την άλλη ως πεποίθηση ότι μπορεί να γίνει μέγας από πλευράς αγιότητας.
Ο δάσκαλος,
λέει ο Χρυσόστομος, πρέπει να διαθέτει απέραντο σεβασμό για την προσωπικότητα
του παιδιού και, όπως οι δάσκαλοι της κιθάρας, αφού πιάσουν τα δάχτυλα των
μαθητών τους τα πλησιάζουν με ηρεμία στις χορδές και τα διδάσκουν να χτυπούν με
προσοχή, το ίδιο ακριβώς πρέπει να κάνουν και οι παιδαγωγοί, σε όλες τις
ηλικίες.
Η
διδασκαλία στην τάξη, λέει ο Βασίλειος, πρέπει να γίνεται ευχάριστα, γιατί μόνο
τότε η γνώση παραμένει μόνιμη. Κατά τον Γρηγόριο, το να επιχειρεί κανείς να
εκπαιδεύει άλλους προτού ο ίδιος εκπαιδευτεί ικανοποιητικά είναι τολμηρό και
ανόητο. Ή να μην διδάσκεις ή να διδάσκεις με το παράδειγμά σου, τονίζει.
Διαφορετικά ό,τι κτίζεις με το δεξί, το γκρεμίζεις με το αριστερό. Το να
φιλοσοφεί κανείς μόνο με τους λόγους, είναι χαρακτηριστικό του υποκριτή και όχι
του δασκάλου.
Σε τελική
ανάλυση, η παιδεία των Τριών Ιεραρχών είναι ένα έργο ανόρθωσης του όλου ανθρώπου
ως προσώπου.
Δεν υπήρξαν
απλώς ποιμένες, δάσκαλοι ή καθοδηγητές. Πολέμησαν το ψεύδος από αγάπη και πόθο
για την αλήθεια. Έζησαν έντονα τα ανθρώπινα προβλήματα, αλλά ταυτόχρονα βίωσαν
έντονα τον Θεό, για αυτό χαρακτηρίζονται Οικουμενικοί Δάσκαλοι.
Οι Τρεις
Ιεράρχες κράτησαν ό,τι ωφέλιμο υπήρχε στην Ελληνική Παιδεία. «Όπως η μέλισσα πετάει από άνθος σε άνθος
και συλλέγει ό,τι καλύτερο υπάρχει, έτσι και ο Χριστιανός θα χρησιμοποιήσει ότι
ωφέλιμο υπάρχει στην Ελληνική Παιδεία», γράφει ο Μέγας Βασίλειος. Μέσα στον
πλουραλισμό της παγκοσμιοποίησης, της ταχύτατης διάδοσης της γνώσης και των
εμπειριών και της διακίνησης πληθυσμών ο λόγος αυτός του Μεγάλου Βασιλείου
φαντάζει ιδιαίτερα επίκαιρος και ουσιαστικός.
Σήμερα επιβεβαιώνεται περισσότερο από κάθε άλλη φορά αυτό που είχε
τονίσει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος στον επιτάφιο λόγο του προς τον Μέγα Βασίλειο,
ότι « η παιδεία είναι το πρώτον αγαθόν,
από τα αγαθά τα οποία έχομεν».
Μια
θέση, την οποία συμμερίζονται σήμερα όλοι οι φορείς τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε
διεθνές επίπεδο. Καθώς η Κύπρος και γενικότερα όλες οι χώρες που αντιμετωπίζουν
οικονομικά προβλήματα προσπαθούν να ανακάμψουν, υπογραμμίζεται ο σημαντικότατος
ρόλος που μπορεί να διαδραματίσει η εκπαίδευση. Οι ίδιοι φορείς τονίζουν,
παράλληλα, ότι για να μπορέσει η εκπαίδευση να επιτελέσει αυτόν τον ρόλο,
απαιτούνται αλλαγές στα εκπαιδευτικά συστήματα, ώστε αυτά να μπορέσουν να
ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης εποχής.
Για
τον λόγο αυτό, η Κυβέρνηση συγκαταλέγει την εκπαίδευση ανάμεσα στις
προτεραιότητές της και στοχεύει στην ποιοτική βελτίωσή της σε όλους τους τομείς.
Σταθερές επιδιώξεις μας είναι η ανάπτυξη-επιμόρφωση και ποιοτική αναβάθμιση του
ανθρώπινου δυναμικού της εκπαίδευσης, ο εκσυγχρονισμός των διοικητικών δομών του
εκπαιδευτικού συστήματος και των σχολικών μονάδων, η αναβάθμιση του περιεχομένου
και της αποτελεσματικότητας της εκπαίδευσης, η στήριξη και ενίσχυση του κάθε
εκπαιδευομένου και η ενίσχυση/αναβάθμιση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Σε
αυτή μας την προσπάθεια, φάροι φωτοδότες και αυθεντικά πρότυπα ζωής και παιδείας
είναι οι Τρεις Ιεράρχες. Μέσα στη σύγχρονη κοινωνία του άκρατου καταναλωτισμού
οι διδαχές τους συνιστούν πηγές αλήθειας, χαράς, αγάπης και ευτυχίας. Μας
κληροδοτούν αγωγή ειρήνης, ελευθερίας, κοινωνικής δικαιοσύνης και έμπρακτης
φιλαδέλφοσύνης. Καλούμαστε να παραδειγματιστούμε από την πιστή τους, για
να αντέξουμε στις αντιξοότητες της ζωής και να κοινωνήσουμε από την ανιδιοτέλειά
τους για να απαλύνουμε τον πόνο των πασχόντων συνανθρώπων μας.
Αγαπητοί
φίλοι,
Όπως εύστοχα έχει
λεχθεί, « η παιδεία για να είναι πετυχημένη
πρέπει να μιλά στις ψυχές, να τις κάνει να χαίρονται, να ονειρεύονται, να
δημιουργούν». Να
είναι όπως προτείνουν οι Τρεις Ιεράρχες «δρόμος απελευθέρωσης και όχι διαδικασία
εξαναγκασμού και ανελευθερίας» . Η ζωή, το έργο και το παράδειγμα του
Μεγάλου Βασιλείου, του Ιερού Χρυσοστόμου και του Γρηγορίου του Θεολόγου φωτίζουν
με άπλετο φως αυτόν τον δύσκολο δρόμο . Η
ανθρωπότητα, περισσότερο τώρα παρά ποτέ, χρειάζεται έναν φάρο ακλόνητο, καθοδηγό
για την περαιτέρω πορεία της. Έχει ανάγκη από το πραγματικό Φως, που προέρχεται
από «Τους Τρεις μεγίστους φωστήρας της Τρισηλίου θεότητος» για έναν αληθινό
χριστιανικό ανθρωπισμό. Πρέπει να σταθούμε σε αυτά τα θεμέλια που εδραίωσαν, για
μια σωστή μόρφωση και παιδεία. Η παιδεία που οραματίστηκαν οι Τρεις αυτοί
μεγάλοι Πατέρες θεραπεύει ψυχή και σώμα και ταυτόχρονα μορφώνει μέσα μας τον
αληθινό και γνήσιο άνθρωπο.
Είναι
γεγονός ότι το πάθος για τη μόρφωση και την κατάκτηση της γνώσης είναι
συνυφασμένο με τον Κύπριο από την αρχαιότητα. Αυτή την αγάπη και την έφεση για
τη μάθηση που λαξεύεται στον ναό της γνώσης το σχολείο, αποτυπώνει και ο άγιος
Κοσμάς ο Αιτωλός στις Διδαχές του: Η
ανθρωπιά κτίζεται μέσα στα σχολεία. Το σχολείο φωτίζει τους ανθρώπους. Διότι οι
βρύσες ποτίζουν το σώμα, τα σχολεία όμως ποτίζουν τη ψυχή. Και ωσάν μάθεις το
παιδί σου γράμματα, τότε λέγεσαι άνθρωπος.
Ο
σμιλευτής της ανθρωπιάς, ο δάσκαλος, είναι ο παράγοντας που ζωντανεύει το
εργαστήριο που λέγεται σχολείο. Η σχέση του δασκάλου με τους μαθητές υπήρξε
κάποτε πολύ δυνατή. Η ανάγκη για το δέσιμο των δύο είναι πάντα απαραίτητη. Και
τώρα, με την τεχνολογία να έχει περάσει στην καθημερινή διδακτική πράξη,
κλέβοντας την παράσταση, η πάλη για να αντικαταστήσει τον δάσκαλο είναι ολοένα
και πιο έντονη, αλλά χωρίς αποτέλεσμα.
Κλείνοντας,
τη σημερινή γιορτή των Τριών Ιεραρχών και των Ελληνικών Γραμμάτων, δεν μπορώ να
βρω καλύτερο επίλογο από τους στίχους του Κωστή Παλαμά για τον αληθινά
εμπνευσμένο δάσκαλο, που του αξίζει η εύφημη μνεία:
«Δάσκαλε,
τι κι αν πολλοί σ’ έχουνε λησμονήσει;
Θα
θυμηθούνε κάποτε κι αυτοί το βάρος που κρατάς σαν άτλαντας στην πλάτη.
Χτίζε
σοφέ, της κοινωνίας το παλάτι».
